Малгай табиһан манайхи гээд, олзотой, үрэжэлтэй газартаа байрладаг ородуудта орходоо, буряад хүндэ нютаг гэһэн ойлгосо бүри гүнзэгы, нангин удхатай юм. Теэдшье яахадаа замда гарахал гэһэн һэдэб зосоохииемнай ходо тамалдаг бэ? Үбгэ эсэгэнэрэймнай дууладаг анханайнгаа Наян наваа нютагаа бэдэржэ, һуури байраяа оложо ядана гүбди? Нүүдэлшэ буряад-монголшуудай “хабһанай” хоорондуур хадагалаатайе бэеэрээ мэдэрээд уудалһан Виктор Жалсанов февралиин 13-14-дэ түрүүшынгээ ехэ найруулгада Х. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай драмын театр руу урина.

Зүжэгшэн, хөөмэй дуушан, морин хуурһаа эхилээд, сохом 5 хүгжэмтэ зэмсэг шудалһан хоморой мэргэжэлтэн Виктор Жалсанов мүнөө Москвада Е. Вахтанговай нэрэмжэтэ гүрэнэй театрай дэргэдэхи Б. Щукинай нэрэмжэтэ дээдэ һургуулида найруулагшын оньһо шудалжа ябана. “Наян наваа” – дипломно хүдэлмэринь юм. Тиимэһээ үшөө олохон зүжэгүүдые театрай тайзан дээрэ найруулхал байха. Эхилжэ байһан залуу найруулагшатай дүтөөр танилсуулангаа, хараа бодолнуудыень тобшохоноор ниитэлүүлхэ хүсэлтэйбди.

“Бальжинимын 4 хүбүүдэй одхониинь болоноб. Түгнын эхиндэ оршодог Хүсөөтынгөө һургуули дүүргээд, 1997 ондо Зүүн Сибириин ехэ һургуулида ороһомби”, - гэжэ Виктор Жалсанов хөөрэлдөөгөө эхилээ бэлэй.

Баир Эрдынеевэй аша туһаар

- Бүри һургуулиин ябахаһаа зүжэгшэн болохо зорилго урдаа табяа һэн гүш? – гэжэ һонирхобоб.

- Хүдөөһөө город ерээд, дээдэ һургуулидал ороол һаа – эрхим гэжэ бодоод ябаа һэм. Минии үетэнэй олонхинь нам шэнгеэр бододог һааб даа. Тиихэдэ манай гэртэхиндэ Хүдөө ажахын ехэ һургуулидал танилнууд байһан. Малай эмшэн болохо гүб гэжэ маргааб даа. Слесарь болоо һааш, һайн байгаа гэжэ ахайнарни хажууһаамни заагаа...

Улаан-Үдэдэ абатаяа ябажа ябатараа, Баир Ширапович гэжэ унаган нүхэртэйнь гэнтэ уулзашообди. Манай Мухар-Шэбэрэй Хошуун-Үзүүрһээ гарбалтай Буряадтаа нэрэтэй түрэтэй уран зохёолшо, найруулагша, Буряадай гүрэнэй драмын театрай директоршье ябаһан гээд, Баир Эрдынеев мэдээжэ гүб даа.

Зүжэгэй һургуулида үхибүүдые суглуулжа байнабди гэжэ дуулгаа бэлэй. Абаһаашни талаан бэлиг хүртөө гээшэ гү гээд, намайе туршаһан - дуулуулһан юм һэн... Шалгалтануудтаа бэлдэхэдэмни туһалһан. Баир Шираповичайл ашаар зүжэгшэнэй харгы шэлээ һэмби гэжэ һананаб. Тиигэһэндээ оройдоошье шаналнагүйб.

Шалгалтануудаа амжалтатайгаар тушаагаад, Майдари Жапхандаевай курсда ороо бэлэйб.

Абынь талаар дамжаһан бэлиг

- Абашни артист байһан гү?

- Үгы. Минии аба гэртээ 8 хүбүүд юм. Соёлой һургуулишьегүй һаа, абамни, абганарни бултадаа гитараар, баянаар наадаха, лимбэшье дуугаргаха шадабаритай байгаа. Дуунда дуратайнууд, шогтой зугаатайнууд һэн гээд зон хэлсэдэг. Илангаяа Александр абгамнай консервын баанха баряад, тэрээнээр хучарта адлирхуу хүгжэмэй зэмсэг зохёогоод, наяргадаг байһан гэдэг. Һайхан хоолойтойшье һааб даа. (Байгаалиһаа үгтэһэн бэлиг талаантай байгаа гээд, Россиин арадай артист Вячеслав Бальжинимаев нэгэтэ дурсаа бэлэй. Үхибүүн ябахадаа, баянаар наадахыень ехэтэ һайхашаажа шагнадаг байһан ха).

Морин хуурай эди шэди

- Хүгжэмэй зэмсэгүүдые хэзээ шудалжа эхилээ? Хүгжэмэй һургуули түгэсхэһэн гүш?

- Оюутан болоод, морин хуур анха түрүүшынхиеэ харааб. Ямар һайханаар дуугардаг бэ гэжэ бодоо һэм. Хөөмэй дуу шагнаад, бүри ехээр һайхашаагаа һэм. Тиигээд һажаагаад туршааб. Саян Жамбалов, Балданцэрэн Баттүвшин, Эрдэни Жалцанов багшанарни болоно. Эдэ ахатаниие дууряан дууладаг байгааб. Эхиндээ оройдоо боложо үгэдэггүй байгаа…

2001 ондо Монгол ошоо һэмби. Театрнуудай наадан болоо. Тэндэ морин хуур 3 мянган түхэригөөр наймаалжа байба. Абадаг һаа гэжэ бодоо һэм. Арай мүнгэгүй байгааб. Тиигээд хүдөө амархаяа ошообди. Богдо хаан уулын хормойдо монголшууд бидэниие хүндэлөө һэн. Энэ уулын оройдо хүрөөл һаа, морин хууртай болохоб гэжэ тархи доторни нэгэ бодол түрөө һэн. Хоёр нүхэдөө дахуулаад, оройдонь гарахаяа зүдхэбэб. Дээшээ гараад лэ, сэдьхэлдэмни тайбан болоо, һанаамни амараа. Үглөөдэрынь Буряадаа бусаха зон оюутадай байрада ерээд байтараа, нютагайнгаа басагантай уулзашооб. Алёнын үгэһэн мүнгэн дээрэ багшымни нэмэхэдэ, хүсөө. Тиигэжэ морин хууртай болоо һэм. Оюутадай хамтын байрада асараад шудалжа мэдээ бэлэйб, - гэжэ Виктор хөөрэнэ.

Морин хуурай абяанһаа бүхы муу хүсэнүүд алга болодог. Жэлэй эсэстэ нүгэл хилэнсэгтээ хүн зон даруулжа эхилнэ. Тиимэһээ Сагаалганай үеэр морин хуурай абяа гэртээ зэдэлүүлхэдэ зүйтэй. Сэбэрлэнэ, муу юумэнһээ зайлуулна, шолмонуудһаа абарна гэһэн удхатай. Энэ заншал Монголдо мүнөөшье сахигдаһаар.

Харин урдань буряадууд үльгэршэдые морин хууртайнь уридаг байгаа. Саг үдэрөө тааруулаад, томо хэрэг гэхэ мэтын алибаа юумэ эмхидхэхынгээ урдахана урихада, бүришье һайн. Үльгэртэ бүхы үйлэ һайнаар дүүрэдэг. Хуу заһаржа, һууридаа ородог гээшэ. Тэрээн шэнги ажабайдал тиигэхэ гэһэн удхатай.

 

Юугээ дуулаһан буряадууд бэ?

Урда жэл “Шэнэ буряад зүжэг” гэжэ зохёохы лаборатори Буряадай гүрэнэй драмын театрай дэргэдэ ажалаа ябуулһан юм. Москваһаа мэргэжэлтэд буужа, зүжэг яагаад бэшэхэб гэжэ һуралсал хээ. Тэрэ лабораториин хэмжээндэ бэшэгдэһэн Булат Самбиловай “Иргүүтэй” гэжэ зохёол дээрэ үндэһэлэн, Виктор Жалсанов “Наян наваа” гэжэ зүжэг найруулан табина. Үбгэ эсэгэнэрэйнгээ тахижа байдаг нангин буусаяа абархын тулада олоной урдаһаа эсэргүүсэһэн хүн тухай энэ зүжэг дотор хэлэгдэнэ. Тиихэдээ нютагай түүхэ домогууд, зарим тээгээ уйдхартайшье, энеэдэтэйшье ушарнууд олон байха.

“Наян наваа хаана бэ? Иимэ нэрэтэй газар Буряадта үгы гүб даа. Теэд юугээ дуулаһан буряадуудбибди гэжэ ехэ һонирхоод, шэнжэлгэнүүдые уудалааб”, - гэжэ Виктор Жалсанов тэмдэглэнэ. Тиигээд өөрынгөө тобшололнуудые зүжэгтөө оруулна.

Нютагаа бусаад

Виктор Жалсанов 2005 онһоо табан жэлэй туршада Буряадһаа гадуур зохёохы ажалаа ябуулһан. Москвада хүдэлхэдөө, кинонуудта буулгуулһан, уласхоорондын, бүхэроссиин хэмжээнэй фестивальнуудта оролсоһон юм. Норвегидэ, Америкын Холбоото Штадуудта, Канадада, Хитадта, Киргизидэ болон дэлхэйн бусад булангуудаар үндэһэн соёлоо үргэн ябаал даа. Буряадаа бусаад, түрэл театртаа түрүүшынгээ ехэ зүжэг нютагтаа зорюулһаниинь гайхалгүй. Зүжэгөө урид “Нютаг” гэжэ нэрлээд байһанаа, олонтой зүбшэлсөөд, “Наян наваа” болгоһон байна. Тиимэһээ нютагаархидынь олоороо ерэжэ хараха аабза.

Виктор Жалсановай дурадхаһан гэрэл зурагууд

Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА